kurganiniz barmu ciram yandurganlarunu? - yaz kono, uzgan yildan qalgan ciramni. minnin bar. min monnon bilan bir mizgil da kilismadim, conki min indi ekologiya kitaplaru uqugan iydim. hazir mon gamalni yaqlawcu ham onga qarsu fikirlarnu kildiram. min nindiy fikirlar bilan monga qarsu buldum: birincisi, "allah yasagannu uzgartirga yaramay.", dalili "nisa" surasinda; ikincisi: "tabiygatta boton narsa indi "cutlanulgan".", on qorgan ciramnin barlugu dop-doros ham kirak. min mon halni kurup sosolay uylagac "niga yandiralar?" diyp soradom. cawap birdilar ki, yagni monno yaqlawcu fikirlar susolar: birincisi, "onno yandurgac yam-yasil bulup yas ciram ciga, a qorgan ciram onlarga usarga qomacawlay, qoyasnu qaplay." monga qarsu min uyladum ki, qarsu fikirlarnin oconcoso: "qararga kirak, on yandurgan urunda ciram yahsuraq usami, alla yandurulmagan urundamu"; ham ikincisi - "mon yandiruwcular tabiygatta hata bar diyp uylaylarmu, onlay uylaw allaga isanmawdan". ciram yanduruw yaqlu ikinci fikir: "on pican capqanda qomacawlay, toptan uk cabup bulmay.". mon fikirga cawap qarsu fikir, durtuncu fikir: "bir az yasil cirami qalsa on ikinci capqanciga tizrak usup cita, conki onga usar ocon tamur gina tugul, yafraq ta kirak." ham "mon saranaluq". ciram yanduruw yaqlu oconco fikir: "on cup bit, boton cupnu harwaqut cistarturga kirak.". monga qarsu cawap, ciram yandiruwga qarsu bisinci: ""cup" diygan suznu monlay anlaw yagni "cup" diyp cutlap, "cup"ka sanap qina onno "cistarturga yaray" diyp uylaw doros tugul, ham mon uz gamallarinnin uzunga uk ziyanindan quruqmawdan, a onoso ulgandan son tirililgac caza birilacak waqut bulacagunga isanmawdan. "mon qorgan ciramni yandiruw balki zur zolomdor" diyp uylarga kirak.", ciram yandiruw yaqlu oconco fikirga qarsu tagun bir fikir, altuncu: "siznin qorgan ciramni "cup"ka cutlawunuz botonlay dalilsiz, bir moda gina bit, conki on picraq ta tugul, qomacawlamay da, hatta on ali kirak ta." "boton cupnu harwaqut cistarturga kirak." diygan oloso acuwnu cigara, onga qarsu suz: "cistartuwnu cuplukka alup barup atuw diyp anlaysiz iykan, mon ali baru tik cupnu bir cirdan ikinci cirga kucuruw gina. ham cup bilan bargan himik reaksiyalar kisi kuz aldundan ham kontrolindan yiraqlasacaq — mon nacar. a ciram yandirganda toton bilan kolga ham yalqunnun issiligi bilan yaqtulugunga ham yanuwnun harakatcan qiyafatinga aylana, a yandirilmasa faydaluraq bulur iydi.". qorgan ciramnin yandirilmawu niga kirak, ciram yandiruwga qarsu cidinci fikir: "qorgan ciram tufraqqa aylana. bir millimetr tufraqnun yoz yil ciyiluwu turunda isitkaniniz bardur, maktapta oyratalar. tufraq on aslama.". bilmawcilar ocon: usumluklarga tufraq kirak, balcuqta onlar bik nacar usa ya usmay. bilmawcilar ocon, "yandirgac ta on faydalu bit, conki kol— aslama" diyp uylawcilarga ciram yandiruwga qarsu sigizinci fikir kisagi: "kol— neorganik aslama, a ciram— organik aslama. organik aslama matdasi qiymmatlirak. kolnon qorgan ciramga qaraganda energiyasizrak, quwatsizrak iykani da anlasila, conki onnun quwatinin bir oloso yanuw issiligi bilan atmosferanu cilituwga kita, aram bula, ham yalqun yaqtulugu bulup ocop kita, onoso da aram, totononon kirakmagan urunga barup toskanu da aram. organikluqnun qiymmati energiya kuplikta gina tugul, matda qatlawlulugunda da. qatlawluluq— molekul iriligi, iri molekullarnun qaybir kisaklari azir koyo qullanilirga momkin, a kol— bik gadiy molekullardan tora, ondan iri molekul tozuw ocon usumlukka kup tirisirga kirak." ham ciram yandiruwga qarsu tuguzuncu fikir kisagi: "kol cir ostonda tormay! on aga! on birnicik ta tufraqqa aylana almay! ham on botonlay agup kita yangur yawgac! a qorgan ciram agup kitmay, on birikkan. uzu da aqmay, ostan astqa agup baruwcu basqa faydalu matdalarni da totqarlay.". qorgan ciramnin yandirilmawu niga kirak, ciram yandiruwga qarsu ununcu fikir: "baqcadagu "viktoriya" cilagi yagni "kultur cir cilagi"nin tobonga {picqi cubu}-opilka salalar bit! on cilak dým yarata! ya dým saqlansun ocon qoyas tosmasinga cilak tobondagi cirni basqa aybir bilan qaplaylar. qoyas timasa dým yugalmay yagni bik az yugala, saqlana. conki qoyas suwnu parga aylandira, dýmli cirni kiptira.". bilmawcilar ocon: yaz kono qoyas tosmay torgan yagni kulagali urunda qar ozagraq saqlana ham cay kono qoyas tosmagan urunlarda yuwus-dim saqlana: tas astu dimli, bir qoyas tosmay torgan urundagu izan astunga suw kirsa, kipmay. ciram yandiruwga qarsu ununcu fikirnin dawamu unbirinci fikir kisagi: "mon qorgan ciram yandiruwcular uzlarini "fayda iytabiz" diyp uylay, yaki sonlay diyp aqlana, "qorgan ciram yas ciramga qoyasnu qaplay" dip ayta, a cinliqta on ziyanlu bulup ciga. ayyi-?iya, qoyas nuru kiraktir yas ciramga, amma on nicaqlu aranu usup ciqqan bit indi dom-qarangu tufraq icindan! indi ciqqac onga qoyasnin nuru tugul, yaqtulugu da citip toradur! a qorgan ciram qoyas yaqtulugun utkara, ali sitip qina ciqqan, "boron gina tortkan" ciramga yaqtuluq bik kup kirak tuguldur. a turu qatu qoyas nuru ali ziyanludur balki.". "qorgan ciram yas ciramga qoyasnu qaplay" diyp aytkan kisi, yagni ciram turunda qaygirta torgan kisinin "qorgan ciram pican capqanda qomacawlay, toptan uk cabup bulmay." diyp aytuwu bik sayir, conki on capqandan son qalgan pican toplarinin tagun usuwu turunda qaygirtmay bulup ciga. ciram yandiruwga qarsu ununcu fikirnin dawamu: "baqcadagu "viktoriya" cilagi tobonga {picqi cubu}-mazar salalar bit. dýmni qoyastan saqlar ocon. on cilak dým yarata. ciram da dým yarata! bigrak ta qoro, qoyaslu ham yangursuz yaqta!, ya qoyas qatu tosa torgan ham suw agup tosop kita torgan taw kon yagunda! ham ali on ciram arasunda da cir cilagi usa! a qorgan ciram albatta mon funktsiyani utay, yagni waziyfa-is-gamalni, yagni dimni saqlay.". ham bir fikir: "yangur suwu qorgan ciram asa asqa tosa, a kiriga ciqmay.". ham tagun bir fikir ciram yandiruwga qarsu tuguzuncu fikir kisagi: "qorgan ciram agup kitmay, on birikkan.". ununcu fikirnin dawamu: "mon qorgan ciram yandiruwcular uzlarini "fayda iytabiz" diyp uylay, yaki sonlay diyp aqlana, a cinliqta on ziyanlu bulup ciga:. (qorgan ciram yandiruwga qarsu oconco fikir:) qararga kirak, on yandurgan urunda ciram yahsuraq usami, alla yandurulmagan urundamu: (qorgan ciram yandiruwga qarsu tuguzuncu fikir kisagi:) yandirgan urunda aslama kolga aylanip agup kita yagni "eroziya" ham (qorgan ciram yandiruwga qarsu ununcu fikir:) yangur yawsa onnon suwu qoyas cigip birnica sagat icinda ocop kita, sonlay iytip picanga suw citmay. sonlay iytip, bir ni qadar waquttan son masalan bir aydan cagistirip qaraganda yazun qorgan cirami yandirilgan urunda pican nacarraq uskan bulacaq, min uylaym." ni ocon son kimdir "onno yandurgac yam-yasil bulup yas ciram ciga, a qorgan ciram onlarga usarga qomacawlay, qoyasnu qaplay." diygan yalgus fikirga kilgan? min uylaym, qorgan ciram qatlamu yas ciramni kisi kuzundan qaplap tora, songa kura on sonday fikirga kilgan. albatta kisi kuzunga matur bulsun diyp zolom islaw bir da matur tugul. ham zolom on cinliqta yamsizlanuw, maturlanuw bulup toyolsa da, mon ocraqta: kup yillar utkac yil sayin yazun qorgan ciram yandirilgan urunda tufraqnun ham son "tiri" tufraq sostavunga kirtip bula torgan pican tamurlaru, mikroblar, qort kukaylarunun, monlar barusu birga bir "tiri" qatlaw, onlarnun koco kimiyacak ham pican, cacaklar, tiriklik yamsizlanacak. "eroziya" turunda fikir: "qorgan ciram agup kitmay, on birikkan. uzu da aqmay, ostan astqa agup baruwcu basqa faydalu matdalarni da totqarlay, son isaptan suwnun da aguwunu totqarlay! ham suwnu qoyastan da saqlay! a suw aqsa on botonlay boton aybirni agizip kita!.". ciram yandiruwga qarsu ununcu fikirga ostap: "baqcadagu "viktoriya" cilagi tobonga {picqi cubu}-mazar salalar bit. dýmni qoyastan saqlar ocon. a qorgan ciram albatta mon waziyfa-is-gamalni utay, yagni dimni saqlay. on uz astundagu yuwuska qoyas nurunu tidirmay ham ciram yandiruwga qarsu tuguzuncu fikir kisagi: a qorgan ciram agup kitmay, on birikkan. uzu da aqmay, ostan astqa agup baruwcu basqa faydalu matdalarni da totqarlay, son isaptan suwnu da totqarlay! suw bit onga yabusup qala. a on yanip kol halinga kilgan bulsa, kirisinca bulur iydi: agup baruwcu suw mon kolno uzunga yabusturup alup tosop kitar iydi.". ciram yandiruwga qarsu un birinci fikir: "mon qorgan ciramni yandiruwnu kisinin salamatsizligi diyp cutlarga bula. conki kisi biosfera-tabiygatnin bir kisagi-?kisigi, organ-agzasu qorgan ciram da biosferanun ikinci bir kisagi, organu; monlar arasunda watuq-bozoq detal— kisi, conki mon organlar arasunda naq mina on "reseniye prinimat" iytuwcu, bozoq, yalgus fikirni saylap, qabul iytip aluwcu.". monga qarsu "qorgan ciram ulu bit on" diyuwcuga cawap: "soyladim bit indi ninday mohim waziyfalarnu basqara on qorgan ciram: tufraqnu eroziyadan saqlay, usumluklar ocon dimni saqlay. ciram ni caqlu daracada ulu bulsa da, cagistiganda tasqa qaraganda tirirak, conki onnun matdasi qatlawluraq, ham ciram icinda nicaqlu koc-energiya bar!, on mon ciram yanganda kuruna. ham qorgan ciramnin tagun bir waziyfasu bar iykan bit ali, ciram yandiruwga qarsu un ikinci fikir: on qorgan ciram bilan, qoyolgan yafraq bilan tuqlangan sikilli, suwalcanlar tuqlanadur! maktapta "tabiygat bilimi" darisinda oyrattilar mi iykan, "zoologiya"da mi iykan, suwalcan tufraq icinda yul tisip yorop, tufraqnu yomsarta! a ciram tuqluqludur on, conki yandurganda kupmu issilik bilan yalqun cigara bit!." ciram yandiruwga qarsu fikir: "mon qorgan ciramni yandirasu tugullugu qor'andan da ciga, conki kisilar onda israf ocon sugula bugay, ham "barca israf— haram" diygani hadis bugay. a qorgan ciramni yandirganda onnon icindagi ciyilgan koc aramga tarala albatta!, allahu tilagan bulsa, albatta.". sonlay uq koz kono ham yaz kono "subbotnik" diygan bulup, "ciyistirabiz" diygan bulup, qoyolgan yafraq yanduralar! monnon bilan da son uq hal!:, on qoyolgan yafraq: "1": cirima yagni aslama; "2": tufraqqa aylanacak; "3": suwalcanlarga azuq, ham qortlarga; "4": suwalcan cirni yomsarta; "5": dimni parga aylanuwdan saqlay; "6": dimni agup kituwdan totqarlay; "7": suwalcan ham qort qoslarga azuq; "8": aslama— "zapas", kilacakka azir organik matda; "9": tufraqno {{{{yangur suwu agumu}- gorlawiklar} asawu}-"eroziya"}dan saqlay, a tufraq— qiymmatli, conki agup kitsa ozaq barluqqa kila, ham on usumliklarga kirak; "10": qoyolgan yafraq bilan qorgan ciram— cup tugul!, conki on bit tufraqqa aylanacak, "subbotnik"ta tufraqnu da "cup" diyp cigarip tukmaylar bit!. amma asfalt ostondan ciramni tufraq ostonga sibirirga kirak, asfalt tabigiy tugul, songa qarata onga qarata tabigiy ca qaldoruw hata bulup ciga mon ocoraqta, ham aytirga kirak, agac tobonda saqtay gina asfaltsoz urun qaldororga kiraktir albatta. mon hal kisinin tigiz, kup aralasop yasawo tabigiy bulmaganloqtan onga tabigiy har waqot sara yororga yarawno qullanop bulmaw bilan ohsas. bir yugalup qalgan faylda narsa yazgan bulganmun: "smi: bir kisi algaraq kita da basqalarni tarta. bir tartirga kirakli aybir- aytasi suz(*maqala9): (ekologiya) ciram yandirasi tugil. min ,algaraq kitip, gadiy ekologiknadannarga qaraganda," yagni ekologiya buyunca bilimsiz, "negramotniy", "kisilarni alga alpbaram, onlar- hatta tik bir urun, halatta qaluw gina tugil, smi yardaminda artqa tartilip baruwda! yagni postoyanno sunday suzlar basilip tora!", yagni, subbotniklarga baguslangan "bistabizda cistaluqno saqlaiq." kibik suzlu yazmalarda, "...kimdir ciramni yandirsan yana yas ciram tizrak usa diyp uylay diylar... minnin uzunnin da yandirganlarini kurganim bar! onlar uylaylar, iski ciram - dosman! amma bit onlar ciyilgan inirgiyani taratalar! on yas ciram iski ciram icindagi inirgiyani qullana almay diyp uylaylarmi? ala. "stervatnik". aslama. yestestvennoye mucevaniye. salamatlik. suwalcan rizugu. botonlay sara qala. eroziyaga qarsu saralik.". ham suwalcan da "stervatnik" bulup ciga, mon "ulaksa qoso" diygan suz. ham ciram yandiruwga qarsu tagun bir fikir basqa kildi ali, ciram yandiruwga qarsu un oconco fikir, ciram yanduruwnun bir yagu: ""qorgan ciramni yandirganda onnon icindagi ciyilgan koc aramga tarala..." diygan fikirnin dawamu, kislorod ta israf bit ali!. kislorod turunda fikir qay bir fikirlar >>.". ham tagun bir suz: "on ciram hic yugu kopsak tufraq ocon azirlanuwdir.". suwalcan da tufraqno kopsaklandira. "sto yestestvenno to ne bezobrazno".