igtibar! min mon fikirni isbatlawda
bir az cinildim:
"minnin bilgannarimdan ciga ki, neftlarni yandirirga yaramay,
gap-gadiy maktap bilimindan ciga.",
"neftlarni yandirirga yaramay" diygan fikirni alga soruwda
bir nicaqlo cinildim conki dingiz tobonda tabiygat
neft-mazarno ciya alador >>.
"bir nicaqlo" gina cinildim, conki tabiygatnin olgora
almawono ekologiya darisliklarindagi sannar kursata,
ham hazirgi konda neftlarni cigargan sayon kimay bara,
ham "neft-gaz 50-100 yilga citacak" diyp aytalar,
a neft kimigan sayon sulay torgan kislorodno ala,
ham allah yasaganno uzgartirga yaramaw da bar, amma
balki allah kisini neft-mazarno bir ni caqlo yandiruwco iytip
yasagandor.

""neftlarni yandirirga yaramay" diygan fikirni alga soruwda
bir nicaqlo cinildim."
amma "neft zapaslaro kimigan sayon kislorod zapaslaro kimiy."
diygan fikirga citarlik dalillar ciyip yazdom bugay.
ham aytirga bula "kislorod bilan yanuwcan boton matdalar
yanop bitsa kislorod ta bitacak" diyp.

neftni gazni wa kumurnu yandirirga yaramay diyp uylaym.
ni ocon?
onlar yangan waqitta uzlari gina yuqqa ciqmaylar,
kislorodno da yuqqa cigaralar (bittiralar).

a mon kitapni yazuwcilar sonno kursatmaylar.
alla indi yuri?"uqucilardan kim birincirak monno
uz koco bilan (samostoyatelno) taba" diyp.
yuqtur. monlaydur: onlar kurmay.
aqil-ang-kungul kuzlari kurmay.
onlarnin baslari uz koco bilan nacar uylay,
conki onlar oyrangannar-oyrangannar,
amma onlar "fakt" rawisindagi bilimnarni
gina oyrangannar, amma uzlari uylaw
mehanizmnarini oyranmagannar.
monnon sikilli: onlarnin kirpiclari bar,
tsementlari bar, amma masterok, korak,
cilak, krannari yuq. qullaru yuq. yaki: aqsum, may, uglevodlaru(su
molekullaru bilan kumur atomnaru totaskan molekullar) bar, amma
vitaminlaru yuq. yaki: barca matda da bar, lakin gen kodu, yagni
masalan d.n.k. molekullaru yuq.

resurs bita. lokal. >>↓.
optimal yandiruw. >>↓.
simirgan a.q.s. halqu.
uzunu uzu doroslap toruwcan tabigat.

"parnik effekto" da "parnik effekto",
kitap sayon, maqala sayon, a bit
"parnik effekto" "dvoynoy udar"-"iki martaba sugu"non
yartoso gona bugay, "parnik effekto"non sabapcisi
CO₂non artuwo avtomatik
rawista O₂non kimuwunu anlata.

kislorodqa igtibar iytmaw.
kitaplarda "parnik effektu" diyp bik kup
sawlaylar, a gap-gadiy {kislorodnun
yuqqa ciguwu turunda "lam-mim"-bir suz
aytmaylar!}
"parnik"—
{uta kurunmali}-{yaqtuluq utkaruwcan}
{tsellofan ilpa}-"paket"-"plonka"
bilan qaplangan tutal, onnun icinda hawa cilina.
"parnik effektu"—
"uglekisliy gaz"-?{toton gazu}nun
parniktagu ilpa sikilli
atmosferanu cilituwu.
neft-mazar yandiruwnun
"parnik effektu"ndan basqa
mohim ta'sirlari da
bulurga tiyis, minnin ca,
allah tilagan bulsa.
mon bit indi maktapta himiyanin
in birinci yilinda oyratilgan aybir:
reaksiyaga kiruwcularnin oloslari bula,
masalan, timir bilan kukurt
cidiga durt cagistirmasunda
reaksiyaga kirsalar,
agar zur timir bilan kukurt
qatnasmasunda cidi gram
timir yuqqa ciqqan iykan,
mon "durt gram kukurt ta
yuqqa ciqqan" diygan suz!
sonlay uq kislorod bilan
cir astundagu mongarcu
kislorod bilan tiyisirga momkinligi
bulmagan yaguluq
ta sonlay!:
boton okislasasi-yanasu yaguluq
yanup-{kislorod bilan reaktsiyaga
kirip} yuqqa cigip bitsa, mon
"boton kislorod ta yanup
yuqqa cigip bitti" diygan suz!
8nci siynif himiya kitabunu kiltiram,
songo, 6nci bitini qara:
him8/directory.djvu,
6 "djvu" bit, 8 fayl, barusu 101 kilobayt.
ayurum papkaga saqla.
ham tagon bir "djvu" qalobonda kitap kildiram, ictaliklari.

CO₂ga gina igtibarni
yunaltip basqa narsadan
igtibarnu alalar!- basqa narsa turunda
onotalar.
masalan,
"osnovi i menedjment promislennoy ekologii"
kitabunun qiyagazdagi 61nci bitinda
yazulgan:"

ris. 2 3 gazoviy balans CO₂ v atmosfere
intensivnoye sjiganiye uglerodnogo i uglevodorodnogo top-
liv v bolsih kolicestvah vnosit v prirodniy gazoviy balans
atmosferi suscestvenniy vklad v storonu poviseniya soderja-
niya uglekislogo gaza v vozduhe. pri usloviyi A+B>C+D usi-
livayetsa parnikoviy effekt.".

mon neft, gaz bilan bulgan hallarni
kuruga uk anlagan kisi "tak ne bivayet"
yagni "bulmas hal!" diyp uylarga tiyis,
yagni "botonlay busqa" disan da bula,
kisiga son qadar zur nigmat kila,
ham on onnu "busqa" diyp uylay!
yagni gilimli, "obrazovanniy" kisi
monnon busqa tugul iykanini anlar,
yagni cin bayasini.
agar on cinlap ta busqa bulsa iydi,
mon akiyat bulur iydi, bulmas hal.
mon 'material' donyada bir cirda bir narsa
artsa qaydador narsadir kimiy ic indi gadatta!.

meditsinanun O₂ga monasabati.
O₂nun organizmga monasabati.
hazirgi meditsina buyun ca
tan temperaturasu 36,6 "C" gradusu bulurga tiyis
diyp cutlanila, yagni gradusnun unnan biringa qadar
togallik bilan!, a son uq waqutta kislorodnun
kupmu iykanini, kupmu bulurga tiyisligini biluwcu
kisi yuq!, "yuq" diyarlik. kislorodqa qul gina
siltaylar. qan - organizm kuzanaklaringa tiralip
toruwcu siyiqliq, a kislorod - organizm
kuzanaklaringa tiralip toruwcu gaz!
a vraclar kunullarinda kislorodqa qul gina
siltaylar, har halda min vraclar turunda sonlay
diyp uylaym. wat-vot-mina
vrac-tabiblarnin "obrazovaniye"si sonday.
tak sto, sonlay iytip,
"vissiy obrazovaniye" - "in yugaru daracadagi bilim"
diyp sapirinuwcilarnin hic haqsuz monlay aytuwlaringa
bir dalil, on yasalma oyratuw doros tugul,
"tem boleye" tabigiy oyranuwcolarni qiyirsituw
zakon bilan, zakon bilan tabigiy oyranuwcilarni
qiyirsituw tagon da zur zolom >>, >>, >>.

ayda, marsta, venerada neft ta yuq, kislorod ta yuq,
tormos ta yuq. baylaniskan. "vzaimosvazani".
birsi bitsa ikincisi da bita.
suz unayindan,
usumluklarnon kislorodno barloqqa kilduruwu
turunda astronomiya darislik kitabonda yazolgan:
"... Башлангыч
чорда Җир атмосферасында водород, гелий һәм метан, амми-
ак, су пары кебек водород катнашкан кушылмалар күп бул-
ган. Вакытлар узу белән водород һәм гелий очып беткәннәр,
кислород "суларга" сәләтле үсемлекләр килеп чыккач исә Җир
атмосферасы кислородка байый башлаган, ә кислород булу -
хайваннар дөньясының яшәве өчен зарури шартларның берсе.".

har halda sonoso 100% bilgili,
sazliqlarda torf barliqqa kila.
fikir: sazliqlarnin yugaru biologik produktliligi
balki sazliqnin cinlap ta bik produktiv buluwundan
tuguldur, a onda ciyila.

neftnin hikmatinga isanuw allahqa isanuwdan.
allahnun
"bir narsani da hikmatsiz gina yasamaduq"
diygan suzu bar, agar yalgismasam. >>.
a neftni kuplap yanduruwcular onno
"ay bir yana torgan narsa indi sonda"
diyp uylaylardur.
ham "allah neftni bizga qullanirga diyp birgan"
diyuwcular bar! siz da bilasizdir ondaylarno!
qaydan bila son on sonlay iykanini?
"qaydan bilasin?" diyp sorasan -
on cunlap bir narsa da bilmay!
a bit allah yasagan narsani uzgartirga yaramay!,
"nisa" surasindagi bir ayattan.
a kislorodnon hawadago 23% bugay konsentratsiyasi,
quyulugo allah yasagan narsa tugul mo ni?,
optimal 23%no saqlarga kiraktir;
albatta 23% hawa uzu kimimasa ("tulayom").
"... amma balki allah kisini neft-mazarno
bir ni caqlo yandiruwco iytip yasagandor."
a neftlarni qullanuw niga kirak iykani
bilgilidir: conki on unaylo bugay,
yagni torba bilan yortowo.

min uylaym neftlarni qullanirga yaray
amma O₂ molekulasunu
kuplap yuqqa cigarmayca gina!,
yagni yaguluq iytip qullanmay ca,
a ni caqlu O₂ bilan
reaksiyaga kirganini bilgan halda
kubrak plasmas iytip qullanup!,
"{allah yasagannu uzgartmaw}ga
{atmosferadagu kislorodnon olosono
artuq kup uzgartmaw} kira albatta"
diyp uylaym.
"...reaksiyaga kirganini bilgan halda
kubrak plasmas iytip qullanup!,..."
yagni plasmas ta bit kislorod bilan qusula,
yangandagodan akrinrak kina.

tabiygatnin kislorodno arttirirga koco
citadir, a saqlarga, yasirirga koco citami?,
>citadir dingiz tobinda.<
monlay iytip soraw quyurga qaybir kisilarnin
"yangan kislorodno agaclar tigizlap bara"
diyuwu itardi, uylandurdu ham bir saytta
kislorodnon kimuwunu "mif" diyp atawlaru,
ham uzum yazup quyganum ca, bir cil
uylandurgan, ninday cil iykanini yazmaganmun,
a uzum onottom, balki on salqun cil bulgandur,
yaki kirisin ca, cili cil; cilnin hikmatlari
turunda fikirlar bar >>.
"10 martttagi cil" diyp yazganmin;
kislorodnono yasirirga kirak yaguluqtan,
yaki yaguluqnu yasirirga kirak kislorodtan!,
tabiygat sonno islagan da! bugay,
har halda, sazluqta torfnun kislorodtan
suwga baturuluw yulu bilan yasiriluwu
kuruna!, sonlay iytip, sazluqnun da hikmati bar, >>,
neft ta yalgus quna, tiri tugul tabiygat ta'siri
bilan gina ciyilmagandir!, onno allahu
tabiygatka mahsus ciydirtqan!,
"tabiygatnin neftni kislorodtan yasirirga
basu citmas" diyp uylawcu {allahqa
isanmawcu}ga mon allahnun barlugunga dalil!
"neft ta yalgus quna, tiri tugul tabiygat ta'siri
bilan gina ciyilmagandir!" - yagni masalan
bir sonday yalgos, minnin ca:
"osnovi i menedjment promislennoy ekologii"
kitabonon 87nci bitinda
"С точки зрения этой гипотезы, в геологической истории тер-
ритории Республики Татарстан, характеризовавшейся длительной
и сложной борьбой суши и воды, первым морем, покрывавшим ее
территорию в период 400 - 345 миллионов лет назад, было девон-
ское море.
Затем в более поздний каменноугольный период (345 - 290
лет назад) море снова затопило значительную часть материка.
^Предполагают, что нефть в недрах территории Республики Татар-
стан образовалась из отложений растений и животных девонского
моря, а также карбонового моря более позднего каменноугольно-
го периода. Поэтому нефть Шугуровского месторождения, кото-..."
"neft tiri haywanlarno,
usumluklarno dingizdagi suw kutarilip baturuwu
naticasinda son batop qalgan haywanlarnon
tannarinin uzgaruwu bilan barliqqa kilgan"
diygan hipoteza aytila!!! amma bit bir
{waqut mizgili}ndagi can iyalarinin massaso
hazir cir astondago neft massasi qadar tugul,
bik az!!! yuq, onlay tugul on, minnin ca tabiygat
onno mahsus ciygan.
on cir astondago neft-mazar son hatli kuptur ki,
on hawadago kislorod okislastirip bitirirliktir,
timir bilan kukurt 7:4 oloso bilan qusula diygan iydim,
a kislorod molekulaso bilan uglerod molekulaso monlay:
kislorod O₂ - 16+16=32, C - 12;
32 gramm O₂qa 12 gramm C turu kila.
metan bilan qaraiq, monda Cdan basqa 4 H ta bar, on
da kislorod bilan qusula, amma on bik cinil:
CH₄+2O₂=CO₂+H₂O+H₂O,
12+4*1=16 "gramm" metan
2*16*2=64 "gramm" kislorod bilan qusula.
"osnovi i menedjment promislennoy ekologii"
kitabunun qiyagazdagi 12nci bitindagi maglumat:
usumluk ham haywan tanindagi uglerod - yagni yanuwcan matda
aworlogo - cirda 2.5*10¹² ham 7.5*10¹⁰ tonna,
suwda 3.0*10⁹,
bir tapqor boton donyano suw kumganda,
boton donyada son hatli yaguluq barluqqa kila
bulup ciga, nica tapqor tiriklik tirilip batorolorga
tiyis soň son hatli bar caqlo neft-mazar ciyilson ocon!,
251nci bitta yazolgan, barca neft-mazar
3 800 000 000 000 tonna,
60nci bitta yazolgan, barca uglerod
1.3*10¹⁶+1*10¹⁶+3.4*10¹⁵, yagni
13 000 000 000 000 000+
1 000 000 000 000 000+
3 400 000 000 000 000=
27 400 000 000 000 000 tonna.
251nci bittagi maglumat bilan 60nco bittagisi
qarso kila,
a tigi bir yilliq
biomassa
2 500 000 000 000+
75 000 000 000+
3 000 000 000=
2 578 500 000 000, tonna.
27 400 000 000 000 000
2 578 500 000 000dan
nica tapqor zurraq- 10626 tapqor,
son tapqor suw kumup qaldororga tiyis
bulop ciga boton donyadago tiriklikni.
"tabiygatnin kislorodno arttirirga koco
citadir, a saqlarga, yasirirga koco citami?,...",
"...har halda, sazluqta torfnun kislorodtan
suwga baturuluw yulu bilan yasiriluwu
kuruna!, sonlay iytip, sazluqnun da hikmati bar,...",
a sazloqlarno "s.s.s.r." zamanonda
kiptirganlar!
"tabiygatnin kislorodno arttirirga koco
citadir, a saqlarga, yasirirga koco citami?,...",
amma okeyan tobonga yasirirga
tabiygatnin momkinliklari zurdor.
mon urunda min "neftlarni yandirirga
yaramay" diygan fikirni alga soruwda
cinildim. "amma tabiygat balki on kislorodno
arttora barorga olgora almas" diygan
fikirga qarso da monday bir fikirim bar:
boron-boron zamanda kislorod artop
yatqan dawirda tabiygat hazirgi
kislorod ciyuw tizliginga qaraganda
zurraq tizlik bilan kislorod ciygandor balki,
allah birgan bulsa, amma balki kirisin ca,
kislorod az bulgan caqta tabiygat
kocsozrak bulgandor. ham bir
fikir: borongo dinozavrlar bit bik zur
gawdali bulgannar, ham suw icinda
yorogannar, onlar uglevodlarno
konservalaw bilan sogollangandir
ulgan caqlaronda suw tobona kitip
ulup, hazirgi fillar da suwga kirip
ula bugay bit.
"haywannarnon genonga yazolgandor sazloqqa barop batorga?"
amma albatta bik tiz yandorganda olgora
almasqa da momkindir.
sonlay iytip, kisilar yandorgan uglevodorod
bilan kislorodno tabigat yasarga, qaytarorga
olgorson ocon kİtlarnon tanini cir ostonga
cigarmay ca ham sazloqlarno kiptirmay ca
bulusup bulador. ham "suw saqlagoc"- zur-"gigant"
boya-buwalarnon da yaguloq matdani yasirirga
bulusuw siyfato bardor.

masinalarnun "f. i. k."-"faydalu is koeffitsientu"
kickinarak, mondan kilip ciga
optimal yandiruw turundagu fikir,
on fikir monlay:
on kislorod agaclar tarafundan yasalup tora,
haywanlar, pojar-yangunlar ham
zavodlar-siynagat tarafundan bittirilip tora,
agar on kislorodno haywanlar sulamasa ham
zavodlar yandurmasa on balki baru bir
pojar-yangun cigip
yanup bitir iydi!, allah sonlay birgan bulsa,
albatta; yagni, kislorodno yandururga kirak!,
yangun bilan yanup bitsa, israf ic indi on,
agaclar da aram bula, "haywanlarga" diygan
kislorod ta yuqqa ciga; a mina avtomobillar
son qadar kup kislorod asay iykan, a bit
kup kina waqutta bir masinaga bir kisi uturup
yoroy, bir kisiga qaraganda bir masina yozlagan
martaba kubrak kislorodno yuqqa cigara! >>,
borongo zamanda on kislorodno haywanlar gina
qullangan ic, yangunnarnu cutlamaganda,
a hazir haywanlarga tiyisli kislorodno avtomobillar,
samolotlar da qullana!, "konkurentsiya" bulup ciga;
mon kislorodno bir masina yandursa nicaqlu fayda
ham yoz kisi sulasa ni caqlu fayda? on kisilar
saf hawada yahsuraq uylar, allah birsa!.
"f. i. k."nin magnasi— {barakat uk}ka yaqun,
"faydalo isnin oloso", amma barakat— tulu,
is-gamalnin boton yaqlarono isapka ala torgan,
a "f. i. k."— baru tik mehanik harakattagi
yugaltuwlarno gina isapka ala, gadatta.
"optimal
yandiruw"
buyun ca tagon bir aybir:
yaguloqnon kislorod bilan kontakt maydano.
qazan sikilli saharda yandoror ocon bir kickina
maydanga yaguloq artoq kup kildirila, songa kura
onnon atmosfera kislorodo bilan kontakto citmay,
atmosfera bilan kontakt yahsoraq bulson ocon
yanuw protsesslarono taratop urnastirirga kirak.
susu "kontakt maydano"nga kura "mense naroda -
bolse kisloroda" diygan aytim ciqqan, minnin ca.

"nicik iytip onda sonlay tiz neft barluqqa kilsin indi?".
neft ninday tizlik bilan barluqqa kilip ciyilip bara ala,
sonday tizlik bilan gina onno okislastururga yaraydur,
mon hazirgi zamanda okislasturuluwcu neft kulamindan
yoz martaba kickinaraktir! har halda, ekologiya
darisliklarindan yilliq cigarilgan kislorod, yilliq cigarilgan
neft kulamnari, yilliq usumluklar ciygan ham onlarno asap
haywan taninga ciyilgan yanuwcan matda - "biomassa"
"bioproduktivnost"i sannarunu izlap qaragan iydim, har halda
yandurulgan qazulma yaguluq usumluklar islap cigargan
kislorodqa turu kilgan yaguluqqa qaraganda,
on monda turu uzu yazulmagan,
iki tapqur kubrak!
"osnovi i menedjment promislennoy ekologii"
kitabunun qiyagazdagi 60nci bitindagi maglumat:
yilliq usumluk ham haywan tanindagi uglerod - yagni yanuwcan matda
aylanisi - 5*10¹¹ ham 5*10⁹ tonna,
mon ali cir-suw astonga yasirilgan yanuwcan matda tugul,
yasirilgani kupka kimraktir albatta.

hazirgi waqutta - 2006nci yilda
kislorodnun bitkani sizilmay,
amma "awuz piskanni" kotmasan da aybat ic,
minninki "pis"ti indi,
"minga qazanda kislorod citip bitmadi" diyp
uylaym, minnin qazandagu hal turunda
yazulgan urunnar: "qaradaft.djvu", "qomacawlar.htm".
"kisilar neft-mazarno yaguwdan tiyila
alor mo iykan son" diyp min gina siklanmaym,
siz da siklanirsizdir.
agar da bu 2006nci yilgi qisqi suwuq
kislorodsozloqqa yaki uglekisliy gaznon kuplugunga
bayli bulgan iykan, ul caqta, agar kislorod
kimigan sayin suwuta barsa, kisilar suwutqan
sayin kubrak gaz yaga barsa, kubrak gaz yaqqan
sayin kubrak kislorodno kimita baracaq, kislorod
kimigan sayon gaz nacarraq yanacaq,
mon bik nacar.
kislorod ni cik suwuqqa bayli bula ala ki,
suwuq gadatiy bulmagan tonyaq cil bilan kildi,
mongarco-mon qisqa caqlo min kurganda qis
kono fabrika torbasondan ciqqan toton harwaqot
tonyaqqa taba iysa iydi, konyaqtan iskan cil
bizni qis kono cilitip torgan, a ul cil ni cik
harwaqot kon yaqtan ton yaqqa iskan iykan son,
balki sonlay istirirga allaho tagala tabiygatqa
boyorgandor-qusqandor bizni cilitir ocon, a
tabiygat nicik cilga ta'sir iyta ala son, monlay,
agaclar bit par cigara, ul par oska kutarila,
a agaclar yuq urunda culda hawa bik qato cilinip
ostka kutarila, ostka hawa kutarilganda
astta busap qalgan urunga tira yaqtan
hawa agola, mon cil. bir ekologiya darislik
kitabonda sonday rasim bar, nicik cil iysa
planetada, onda yasalgan: hawa ekvator
turusunda ostka kutarila ham sahara paralleli
tirasinda bugay astqa tosop yaq-yaqqa tarala,
a ekvator turusunda astta busap qalgan urunga
asttan gina cil iysa, son iran turusunga toskan
hawanon yartoso asttan gina kiri ekvatorga iysa,
ikinci yartoso iysa bizga taba iysa, son
cil bulgandor ali ul balki masalan min kurgan
qisqi daimi kon yaqtan iskan cil.
biznin yaqta cil cay kono da qis konongo sikilli
daimi mi iykan, tigi torbadan qarap bilip bulmay,
conki yaqmaylar, cay kono tonyaqqa taba ismay
bugay on, >>,
tonyaqtan isuwco cil bulgalay.
>2822007m:kislorodsozloq bas islamawga kildiradir,
ham sondan "kisi sabapli" avariyalar cigarga momkin.<
>432007m:häm kislorodsızlıqtan viruslar artırğa,
immunitet kimírgä mömkindír.
häm kislorodsızlıqtandır bälki a.q.š.dağı
"simíríw" küríníší, ä bälki on moda šikíllí
närsä gínädír.<

"rossiyada haluq sanu kimay"
diyp borcoluw balki urunsuz-nigizsizdir, conki on
haluq sanu hazirgi zamanda, yagni 2006nci yilda,
minnin ca, tabigiy normadan arttirilgan halda,
ham onnun kimuwu bik tabigiy kurunus.
bir waqutnu haywanlar donyaso turundago
bir filmda asluq ambaronga, asliqqa yul tapqan
ticqanlarno "nicik tiz urciylar" diyp kursattilar:
ambar isigini acuwga siyir hatli ticqan oyoro
cabosop qaca,
ham soyladilar, ham "sonlay uq tiz kimiyacaklar
da" diydilar.
"monno kislorod bilan neftlarka ninday baylanisi
bar son" diyuwga: mon haluq sanu artuwu
tarihtan bilgili bulgan ca ozaq waqutlardago
hal bilan cagistirmaca naq son ticqanlarnon
artuwu sikillirak kisak kina bulgan, ham ni
sabapli— son neft-mazarno qullanuw sabapli!:
biznin ilda mon bigrak ta zur ususka kiltirgandir conki
qis kono oylar da ciliraq bula baslagan;
albatta yaguluq yagup "kombayn"-masina bilan
iginni kup iytip usturuw da sabapcidir.
"haluq sanu artuwu
tarihtan bilgili bulgan ca ozaq waqutlardago
hal bilan cagistirmaca ... kisak kina bulgan",
yagni yaqun ca 100 yil icinda haluq sanu
yaqun ca 100 tapqur artqan, a ongarco
1000, 2000 ham tagun da kubrak yillar
buyun ca bir tirada torgan, yagni artmagan
da, kimimagan da. basqa fikirlar >>
gadatta rossiyani haloq sano buyun ca basqa illar
bilan cagistiralar, a qitaynon haloq sanonon gayat
zurlugunu iska alalar: 1 000 million, rossiyada
iysa 144 million gina, a cir maydano kimrak!,
yagni kisi bir 6 tapqor tigizraq onda.
conki
on qitaylar kislorodno masinaga yandirmaylar,
oylarini da cilitirga bizdagi ca kup kirak tugul,
masina bilan yoromaylar, velosipet bilan,
songa kura masinalar bilan haywannar arasondago
konkurentsiyada masinalar az qatnasa, kisilar
kubrak kislorod sulay ala >>.

"har halda sonoso 100% bilgili,
sazliqlarda torf barliqqa kila.",
"kislorodnono yasirirga kirak yaguluqtan,
yaki yaguluqnu yasirirga kirak kislorodtan!,
tabiygat sonno islagan da! bugay,
har halda, sazluqta torfnun kislorodtan
suwga baturuluw yulu bilan yasiriluwu
kuruna!, sonlay iytip, sazluqnun da hikmati bar, ...",
sazluqqa haywanlar da bata bit.
ham sazluq yanunda yorowco kisilarnin
qanono da cirkilar suwurup ala!
biomassa ciyila, yagni yaguluq ciyila!
"fikir: sazliqlarnin yugaru biologik produktliligi
balki sazliqnin cinlap ta bik produktiv buluwundan
tuguldur, a onda ciyila.".
ham "... fillar da suwga kirip
ula bugay bit."
"haywannarnon genonga yazolgandor sazloqqa barop batorga?"
"agar sazloqlar boron-boron zamanda yaguloq
matdani batiruw bilan sogollangan iykan, kup iytip
kisi asay torgan ajdaha obrazonon magnasi balki
sondor."
son iska tosto:
borongo zamanda borongo greklar bugay,
korab bilan yozganda koclo qurqunuc dawul,
ciqqanda boton korabnon batuwu yagni
boton kisinin halaq buluwu momkin, ihtimal,
isanirliq-"veroyatniy" bulganda,
bir kisini dingizga baturup qorban iytkannar.
agar tabiygat yaguluq matdani kislorodtan yasira iykan,
cinlap ta dawulnun mahsus cigarilgan buluwu momkin,
yaguluq matdani dingizga baturup kislorodtan yasirir ocon
qorban sorap! amma min uylaym, on yalgos gamal
bulgandor, yalgos fikir, conki on greklar bit
"dingiz allasonga" diyp qorban kiltirgannar,
amma balki yolaso ilikki doros dinnan qalgan bulgandor,
amma son uq dingizda kisidan 100lap martaba aworraq kİtlar
da dingiz tobonga kitadir bit, allaho tagala ibrahim paygambarga
uglono qorban iytmaska qusqan bit, s.a.g.h.w.s., monlarga da on {kisi
qorban iytirga} qusmagandor, balki; kİtlar son uq dingizda tugul,
okeyanda, a balki kiralardir urta dingizga da, ya ilikki zamanda
gina kirgannardir.
>2007aprel˜:dörösrägí, allah başta ibrahimgä balasını qorban calırğa
quşqan, ondan soñ on rizalaşqaç, onnıñ urınınğa sarıq buğay suyırğa
quşqan, ä monlardan ílík, on balanı ibrahim s.a.ğ.h. allahıdan sorağan
bulğan, on üzí dä, Hatını da qart bulğan Häldä, şonlay buğay.<
ham hazirgi zamanda da islam dininda qorban caluw bar!,
doros, onoso kislorodtan yasirilmay, amma monga bir
olos ca kocsoz fikir bar: hazirgi zamanda balki kislorod indi
citarlik ciyilgandur, a tigi borongo zamanda on ali artuw
halatinda bulgandur, mon fikir songa kura kocsoc ki,
conki grek zamano ali onlay uq borongo zaman tugul,
ham son fikirdagiga kura hazirgi zamanda
kislorod artmay ca son halinda gina toruwu kirak, yagni
usumluklar artturuwcu kislorodno tigizlap yagni kimitip
tororga kirak, kimituw— usumliklar ayurgan kislorod bilan
yaguluqnu kiri qusuw, yagni yaguluqnu oksidlastiruw:
qorban calup, itini asap, sulap bittiruw yaki agac
yandiruw yaki agacni qortlar asawo,
boton tabiygatnin sulawo— son kislorodno kimituw!.
"...agar on kislorodno haywanlar sulamasa ham
zavodlar yandurmasa on balki baru bir
pojar-yangun cigip
yanup bitir iydi!, allah sonlay birgan bulsa,...".
"...neft ninday tizlik bilan barluqqa kilip ciyilip bara ala,
sonday tizlik bilan gina onno okislastururga yaraydur,...",
a kirisin ca yaguluq matdani yasiruw yulu bilan kislorodno
arttururga momkindir.
"...ham hazirgi zamanda da islam dininda qorban caluw bar!..."
qorban caluwnon da hikmatlari bik kuptur,
allah aytkan bit, onnon bilgan bilimnarini
yazarga dingiz suwlaro qara bulsa da citmas iydi.
mon qorban "qorban gina" tugul bit ali,
himik protsess, 1 kilogramm itni asaganda
falan litr kislorod yagola.

urus ca sotsialEkologiyaInternettanReferat.rar.

C on kumur.
haywanlarnon taninda
ham
agaclarnin taninda
ham
neft-mazarda
C bik kup!
O₂ on kislorod molekulaso.
CO₂ on "uglekisliy gaz", on totondor.
CO₂ on "oksid", "uglerod" "oksid"o.
boton oksidlar da tabigiyrak,
CO₂ "tabigiyrak",
qoyas sistemasondago basqa planetalarda
oksidlar gina bar!.
oksidlar sonnon ocon tabigiy ki,
"cista" kislorod hic kina da "cista" koyon ca
tormay, ninday da bulsa matdaga "yabis"a!
ham songa kura on O₂ halinda
bulurga momkin tugul! a cir saronda nicik on
saqlana son? - on yabisir matda izlap taba almay!
on matda yasirilgan! on matda haywanlar bilan
agaclarnin taninda yasirilgan ham
suw bilan cir astonda.
yanuw on kislorod bilan yanuwcan matdanin himik qusuluwu.
yangunno sundurur ocon kislorodnon kiluw yulunu qaplaylar.
yanop tora torgan samni stakan bilan qaplasan, suna, conki
kislorod kila almay baslay.
vodorod ta yanuwcan matda.
tigi planetalarda yagni venera, mars, merkuriy,
uran, ham basqalarda kislorod bar on,
amma ul taslar sostavinda, icinda.
cirda son taslarno usumlik ikiga ayorgan:
kumur bilan kislorodqa, a suwno
vodorod bilan kislorodqa,
a kumur bilan vodorodtan
uglevodorod barloqqa kilgan.
"kislorod" "aci tuwduruwco" diygan
magnali, sonday isim birgannar, conki
acita, masalan sotno, ham songa kura
acigan sotta energiya kimrak bulup ciga,
conki onnon bir az energiyasi indi kislorod
bilan reyaksiyaga kirganda ciqqan, araqolar
da acitip yasala, songa kura onda barakatsizlik
ta bardor, conki arpa-boday-yozomnon bir
ni caqlo kocono acitkanda aram iytalar, >>.

"neft-mazar" on neft, kumur, gaz, torf.

resurs bita. lokal.
"qaywaqt yugari-raq, Osta bul-gan hawa astqa cil
bulp isp aG-p tOS-r-ga Ol-g-r-a al-ma-y.".
tar uramda.

">...atom energiyasini qullanuwnin cin bayasini aliga bilmaym...
1, on awur matdalarni tarqatop kimita, yagni atom reaktoro ocon
resursno kimita, 2, radiyatsiya fonono arttora, 3, onnon
qaldoqlarono yoz yil buyu kilacak buwunlar kisilar saqlarga
tiyis bulup qala.
>...hazirgi zamandagi ... cil i.s. ... minnin sigim bar...
"onnon tawosondan bar ca can iyalari qaca" diya.
>...hazirgi zamandagi ... qoyas i.s. ... minnin sigim bar...
agaclar da qoyas kocono ciya bit, onlar ali in barakatlidir."
agac in optimal qoyas batariyodor son.

"osnovi i menedjment promislennoy ekologii"
kitabonda ham basqa sonday kup kitaplarda
"zagrazneniye"(picranuw) fikiringa yabosop fikir yortalar,
a bit uzgaruw gina da ziyanlo bulurga momkin.
haman sul bir suz, "zagrazneniye" da "zagrazneniye":
"3.2.4. Загрязнение атмосферного воздуха при добыче нефти",
neft cigarganda tugul, amma yandorganda
picranuwda tis ali bit kislorod ta yuqqa ciga!
, ham neft cigarganda da gaz yandiralar iykan.
"4.1.1. Физическое загрязнение".
"ГЛАВА 5.
АТМОСФЕРА, ЕЕ СВОЙСТВА.
ЗАГРЯЗНЕНИЕ АТМОСФЕРЫ"
atmosferanon picranuwundan tis onnon sostavondago
kislorod ta kimirga momkin bit ali!.
"5.2. Массовые загрязнители атмосферы",
"К массовым загрязнителям атмосферного воздуха относятся:
диоксид серы, оксиды азота, оксид углерода, углеводороды и
пыль.".
doros, kislorodno resurs yagni qullanop bitirip bara torgan aybir
diyp ataw da bar:
"10.1. Атмосферный воздух как природный ресурс",
"Наиболее важным компонентом атмосферного воздуха явля-
ется кислород,...".
a bir cirda kislorodno botonlay onotop qaldorgannar:
"СОДЕРЖАНИЕ
...ГЛАВА 2. ТРАНСФОРМАЦИЯ ВЕЩЕСТВА
И ЭНЕРГИИ В БИОСФЕРЕ 50
...2.5. Круговорот жизненно важных элементов в биосфере 58
2.5.1. Круговорот углерода 60
2.5.2. Круговорот азота 61
2.5.3. Круговорот фосфора 64
2.5.4. Круговорот серы 67
ГЛАВА 3. ГЛОБАЛЬНЫЕ И РЕГИОНАЛЬНЫЕ
ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ 70".
3nco "glava"da kislorodnon kimuwu turunda yuq:
"3.1. Глобальные экологические проблемы современности 70
3.1.1. Рост численности населения Земли '. 71
3.1.2. Усиление парникового эффекта 73
3.1.3. Разрушение озонового слоя 75
3.1.4. Загрязнение Мирового океана 78
3.1.5. Сокращение площади тропических лесов 80
3.1.6. Опустынивание земель 82
3.1.7. Загрязнение пресной воды 84_
3.2. Региональные экологические проблемы 87
3.2.1. Нефть Республики Татарстан, ее краткая история 87
3.2.2. Промышленная добыча нефти
в Республике Татарстан 89
3.2.3. Влияние нефтедобычи на глубинные слои литосферы 91
3.2.4. Загрязнение атмосферного воздуха при добыче нефти 93
3.2.5. Загрязнение водных объектов при добыче нефти ._97
3.2.6. Загрязнение почвы при добыче и транспортировке нефти 98
3.3. Экологические проблемы, связанные
с нефтепереработкой 100
3.3.1. Нефтяной шлам, способы его утилизации
и обезвреживания 101
3J.4. \ Экологические проблемы Республики Татарстан,
связанные с нефтехимической промышленностью 102
ГЛАВА 4. КЛАССИФИКАЦИЯ ЗАГРЯЗНЕНИЙ
ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ 106".
a "zagrazneniye" ponyatiyesonga bir "glava" acqannar!, 4nci.
gomuman "bozolow, uzgaruw" diygan ponyatiye kirak iydi!
5nci mahsus atmosferaga bagislangan "glava"da da
"zagrazneniye"ga zur igtibar birilgan, gap-gadiy yuqluq-
citmaw-defitsitqa― kislorodnon kimuwunga igtibar yuq:
"ГЛАВА 5. АТМОСФЕРА, ЕЕ СВОЙСТВА.
ЗАГРЯЗНЕНИЕ АТМОСФЕРЫ 120
...5.2. Массовые загрязнители атмосферы 124
...5.3. Пути устранения выбросов в атмосферу
массовых загрязняющих веществ 138
...5.4. Загрязнение атмосферы высотной авиацией
и космической техникой 145
5.5. Специфические загрязнители атмосферного воздуха 147
5.6. Самоочищение и вторичное загрязнение атмосферы 150
5.7. Предельно допустимые концентрации вредных веществ и
единицы их измерения 152"!.
hatta 5.7nci "zararlo matdalarnin artoq kup artuwo cigi" bulugu
yasarga baslaro islagan, a mina faydalo matdanin kimuwunun
cigi da bar iykanina baslaro citmagan mi iykan ni?, yagni kislorod
turunda aytuwum.
"ГЛАВА 6. СПОСОБЫ УМЕНЬШЕНИЯ
ЗАГРЯЗНЕНИЯ АТМОСФЕРЫ 156".

kislorodno usumluklar barloqqa kildirganini har kisi bila,
a mina onnon iki yaqlo protsess iykanin bilmaylar!
kislorod barloqqa kiluw bilan bir yulu
yanuwcan matda da barloqqa kila bit!
naq son barloqqa kilgan kislorod yanop bitarlik!
suz unayindan,
usumluklarnon kislorodno barloqqa kilduruwu
turunda astronomiya darislik kitabonda yazolgan.

kilip citarga momkin alla birsa sonday waqut,
"dvigatilinni sundir ali, monlay da sularga hawa yuq."
diyp ayta torgan waqot,
kilip citarga momkin alla birsa sonday waqut,
dvigatil qabinmay baslar kislorodsozloqtan.
"alla birsa, kilip citirga mojet bir kon, kislorod yuqloqtan
masina qabinmay baslayacaq."

a tabigat O₂no saqlay alamo son?.
agaclarnon O₂ cigarganono yazalar,
monnon boton kisi bila, a kup kulamli O₂no
saqlarga da kirakligi turunda onotalar.

kirpic yasaw doros tugul bulup ciga.
nicik kup yaguloq yagop yasaylar.
a bit on hatli yaguloq bir nicaqlo agacqa tin!
"kirpictan oy salop agaclarno, urmannarno saqlaym"
diygan fikir big uk doros tugul, conki
kirpicni yasar ocon bik kup agacqa tin yaguloq
yagarga kirak, a ul yaguloq [sul uq] agaclardan barloqqa
kilgan!, ham ul yangan qadar yaguloqno cir astonda
arttirir ocon kup agac, usumluk, haywan tani
kirak bulacaqtor.

"dunya islarinda 'fso sto ne zapresceno
to razreseno'" diygan suzno
isitkaniniz barmo? >>, min uylaym,
mon suz doros tugul, ham
onnon dalili yuq!
ni caqlo dorosloktan yiraqlastiruwco
maqal on! masalan uglevodorodlar
bilan kislorodno reaktsiyaga kirtirga yaray
bulup ciga moni?.
a doroso monlaydor:
qor'anda aytilmagan aybirlarni
bas bilan uylap qararga kirak,
islaysi mo onno, yuqmo.
onda turudan-turu atap
aytilmagan aybirlar bik kup on!

on neft-mazar, uglevodorodlar
"vtoraya polovinka kisloroda".
kisi bir himik reaksiya turunda uylaganda
ul tulusun ca uylarga tiyis ic indi,
masalan, bir til ya ayaq turunda
uylap bulmay bit indi ninday haywannoqo
ul agza iykanini bilmay ca, uylamay ca.
uylarga kirak bit indi,
qaydan kila kislorod,
qayga bara kislorod,
qaydan kilgan uglevodorod,
qayga bara uglevodorod,
bargan cirlarinda
onlar narsani itip cigaralar,
ham kitkan cirlarinda
onlar urununga narsa kirip
utura, ham qaydan kilgan onlar,
on urunga onlar qaydan kilgan.

mon suzlar
"ilik yagolgan qadar
yaguluq doros tugul iydi"
diygan suz tugul,
amma cinlap ta,
israfsozraq yaguw
da momkin bulgandor,
faydalo bulgano kuruna,
nicik fanniy progress bargan
bit, neft yardami bilan dadir
albatta,
a mina kilacakta mon
resursnon ctmay baslawo
sizila baslarga momkin albatta.
"iya, on O₂no
yandorow mongarco faydalo bulgandor,
amma hazir cikka yaqonlasqandor,
onlarno arttiruw waqoto citkandir."

qabatlana:
kislorodnon normaso bar, onno saqlarga kirak.
in optimal, in faydalo son 23%, yagni tabiygatta
gil nicik torgan, son, yalgosmasam, 23%.
"kubrak bulsa pojar ciga,
kimrak bulsa kisinin baso islamas."
"promislennaya ekologiya"
kitabonda yazgan ca
suw basuw bilan gina alla ni
kup yaguluq ciyila almay bit!
bir waqot momentonda ni caqlo
biomassa bar, baro tik son hatli
gina! a neft-mazar onnon qadar
gina tugul! 100? tapqor artograq!
onno tabiygat mahsus ciygan, tirisip-tirisip,
a hazir sazloqlarno kiptiruw tabiygatnin
yaguluqno ciyuw salatini kimita.

optimal yandiruw. qitaynon kup halqo.
"...a hazir haywanlarga tiyisli kislorodno avtomobillar,
samolotlar da qullana!, "konkurentsiya" bulup ciga;
mon kislorodno bir masina yandursa nicaqlu fayda
ham yoz kisi sulasa ni caqlu fayda? on kisilar
saf hawada yahsuraq uylar, allah birsa!...."
>>#optimalyandiruw,
""rossiyada haluq sanu kimay"
diyp borcoluw balki urunsuz-nigizsizdir, conki on
haluq sanu hazirgi zamanda, yagni 2006nci yilda,
minnin ca, tabigiy normadan arttirilgan halda,
ham onnun kimuwu bik tabigiy kurunus...."
>>#haluqsanu,
"...kup kina waqutta bir masinaga bir kisi uturup
yoroy, bir kisiga qaraganda bir masina yozlagan
martaba kubrak kislorodno yuqqa cigara! >>..."
>>#optimalyandiruw,
a mina qitaylarno "kup" diyp soylaylar,
ham bilgili ki, on qitaylar velosiped bilan yoroy,
velosiped bilan yorogac, kubrak bulurga tiyis indi
onlar! conki bit bir masina barganda yaqon ca illi
kisi suwlagan caqlo kislorod yandora, agar bir
masina bir tawlikta bir sagat islasa, illi*(1/24)=
yaqonca 2 kisi suwlagan hatli hawano yandora
bulup ciga. ham rossiyada ali qis kono gazno
kup yandiralar.
"...velosiped bilan yorogac, kubrak bulurga tiyis indi
onlar! conki bit bir masina barganda yaqon ca illi..."
>>#haluqsanu,
kisilar ocon ekologiya fanindagi "nisa" zuraya.
"...a qitaynon haloq sanonon gayat
zurlugunu iska alalar: 1 000 million, rossiyada
iysa 144 million gina, a cir maydano kimrak!,
yagni kisi bir 6 tapqor tigizraq onda.
conki
on qitaylar kislorodno masinaga yandirmaylar,
oylarini da cilitirga bizdagi ca kup kirak tugul,
masina bilan yoromaylar, velosipet bilan,
songa kura masinalar bilan haywannar arasondago
konkurentsiyada masinalar az qatnasa, kisilar
kubrak kislorod sulay ala..."
>>#haluqsanu.

qay bir tisiktan ciqqan neftni kisilarga qullanorga
cibaralar iykan da, gazono tik yandoralar iykan.
balki monlay yandorowga qaraganda on
skvajinano botonlay yabop quyuw dorosraktir,
conki astta yata torgan neft bozolmay,
asogowdan magna yuqtur,
kilacak buwunnar onno allah birsa balki
israfsozraq qullanor iydi.

har halda, sazluqta torfnun kislorodtan
suwga baturuluw yulu bilan yasiriluwu
kuruna!
ham "qaban kulu tobonga metan ciyilgan."
diyp isitkan iydim.

"djvu" qalobonda kitaplar.
ayorom papkaga saqla.

"osnovi i menedjment promislennoy ekologiyi".
directory.djvu
Image01_0001.djvu tis
Image02_0001.djvu titul
Image03_0001.djvu "udk", "bbk", "isbn", "©", annotatsiya
Image04_0001.djvu "vvedeniye"
Image05_0001.djvu "razdel 1", "glava 1", "punkt 1.1" "solntse i zemlya"
Image06_0001.djvu "kolicestvo biyomassi rastitelnogo i jivotnogo mira v biyosfere", h.b.
Image07_0001.djvu "gazoviy sostav atmosferi"
Image08_0001.djvu "gazoviy sostav atmosferi" ahoro. kislorodnon citmaska momkinligi
Image09_0001.djvu "glava 2", 2.1 "fotosintez ..."
Image10_0001.djvu "troficeskaya tsep", "redutsenti"
Image11_0001.djvu entropiya; "krugovorot jiznenno vajnih elementov",
kislorodno onlar bilan bir ratka quymaganannar
Image12_0001.djvu 2.5.1 "krugovorot ugleroda"
Image13_0001.djvu 3.2.1 "neft respubliki tatarstan, yeyo kratkaya istoriya"
Image14_0001.djvu "glava 5. atmosfera, yeyo svoystva. zagryazneniye a."
Image15_0001.djvu "glava 10", "atmosferniy vozduh kak prirodniy resurs"
Image16_0001.djvu "atmosferniy vozduh kak prirodniy resurs"
Image17_0001.djvu 10.4 "mineralniye resursi i ..."
Image18_0001.djvu "soderjaniye"
Image19_0001.djvu "soderjaniye"
Image20_0001.djvu "soderjaniye"
Image21_0001.djvu basuw turunda maglumat
Image10_0001.djbz
Image20_0001.djbz

(ayorom papkaga saqla.)
"himiya 8", neorganik himiya, maktap darisligi.
directory.djvu
Image01_0001.djvu tis
Image02_0001.djvu titul biti
Image03_0001.djvu "udk", "bbk", "isbn", "©"
Image04_0001.djvu "ictalik"
Image05_0001.djvu "ictalik", basuw turunda maglumat
Image06_0001.djvu "matdalarnin sostav daimiligi zakono"
Image06_0001.djbz